МНТ. Хүчүлүгийн Дутаасан ба Жамухын дарагдсан нь

198. Мэргид иргэнийг эзэлж, Тогтоа бэхийн их хөвүүн Худугийн хатан Тухай, Дөргэнэ хоёроос, Дөргэнэг тэнд Өгэдэй хаанд өгөв. Мэргидийн зарим улс дайжиж, Тайхал шивээнд очоод хороолон бэхэлжээ. Тэнд Чингис хаан зарлиг болруун: "Сорхон-шарын хөвүүн Чимбай, зүүн гарын цэргийг аваад, хороолон бэхэлсэн мэргидийг бүсэл" гэж илгээв. Тогтоа хөвүүн Худу, Чулуун нарын хамт цөөн хүн дутааж гарсныг Чингис хаан нэхэж, Алтайн өвөрт өвөлжиж, үхэр жил (1205)-ийн хавар Арайн даваагаар давж одвол, найманы Хүчүлүг хан, улсаа алдаад цөөн хүнтэй дутааж яваа мэргидийн Тогтоатай уулзаж, Эрчис мөрний Бүхдэрмэ гэдэг газар хамтран цэргээ засаж байжээ. Чингис хаан хүрч байлдвал Тогтоа тэнд зэрлэг суманд оногдож үхэв. Хөвүүд нь түүний хүүрийг авч явж оршуулж завдахгүй болоод толгойг огтлон авч одов. Тэндээс найман, мэргид нар хамтран байлдаж барахгүй болоод буруулан дутааж, Эрчис мөрнийг гэтлэхэд олонх хүн нь усанд живж үхэв. Найман, мэргидийн цөөн хүн, Эрчисийг гэтлээд хагацан салав. Найманы Хүчүлүг хан, уйгарын Харлугийг дайран, Сартаулын газарт Чүй мөрөнд байгаа Хар хятадын Гүр ханд нийлэн очив. Мэргидийн Тогтоагийн хөвүүд Худу, Гал, Чулуун тэргүүтэн мэргид, ханлиныг, хипчагуудыг дайран одов. Тэндээс Чингис хаан харьж, Арайн даваагаар давж, уул ордондоо буув. Чимбай, Тайхалд бүгсэн мэргидийг эзэлжээ. Чингис хаан зарлиг болж мэргидээс хядахы нь хядуулж, үлэгсдийг цэргүүдээр талуулж дээрэмдүүлэв. Бас урьд дагаж орсон мэргид, Аураг (арын буюу уул) ордноос урван боссонд ордны газар байсан хөтөч нар тэднийг даржээ. Тэнд Чингис хаан зарлиг болруун: "Тэднийг хамт байлгая гэсэн билээ. Гэтэл тэд урвасан ажээ" гээд мэргидийг зүг зүг дуустал хуваарилав. 199. Мөн үхэр жил, Чингис хаан зарлиг болж Сүбээдэйд төмөр тэрэг хийлгэж өгөөд Тогтоагийн хөвүүн Худу, Гал, Чулуун тэргүүтнийг нэхүүлэхээр илгээхдээ Сүбээдэйд зарлиг болгосон нь: "Уршигт ТогтоагийнУрвасан хөвүүд Уургат хулан шигУхаан алдажШархт буга шигШантран мохожБуцаж харвалдсаарБуруулан дутаав.Хөөгдсөн Худу, Чулуун нарХөөрөх жигүүртэй болжХөх тэнгэрт нисвэлХүлэг баатар чиХөнөөх шонхор болжХөөж тэднийг бариарай!Муу Тогтоагийн хөвүүд Мунхаг тарвага болжМухар нүхэнд шургавалТөгс баатар СүбээдэйТөмөр царил болжТөнхөж малтаж гүйцээрэй!Өшөөт мэргидийн үрсӨргөст загас болжӨргөн далайд орволӨрлөг Сүбээдэй чиӨөш гувчуур болжӨлгөж гохдож бариарай!Өрлөг баатар чамайгӨндөр давааг давуулжӨргөн мөрнийг гэтлүүлжӨшөөт мэргидийг даруулахаарӨдөр болзож илгээв.Усны уртыг туулжГазрын холд хүрэхдээУнах морьдоо гамнажУулга хүнсээ хэмнэжУрьдаас болгоомжтой яв!Агт морьдоо муудуулбалАмаа баривч хожимдоноАливаа хүнсээ барвалАрвилан хэмнэвч оройтоно.Алсын тэр замдАвлах гөрөөс олон бий.Ан ав хийсээрАлсын замыг бүү мартХүнсний нэмэр болгожХүрэлцэх хэмжээгээр авла.Эрхэлсэн аваас ангидЭнгийн явах замдЭр цэргийн морьдынЭмээлийн хударгыг мулталжАгтны хазаарыг амгайчилжАяар зөөлөн явЧанд эн журмыгЧармайн сахиж явбалАяны хүн дураарАвлан давхихаа болино.Цээрлэх журмыг зөрчсөнЦэргийн хүмүүсийг жанчТаних хүн, минийТаалал зарлигийг зөрчвөлТа нар надад явуулТанихгүй хүн, минийТаалал зарлигийг зөрчвөлТа нар мэдэж шийтэг.Уул нурууг алславчУг санаагаа нэгтгэжМөрөн голыг гэтлэвчМөн санаагаа нэгтгэжМөнх тэнгэрийн хүчиндМөрийн хүч нэмэгдэжГайт Тогтоагийн хөвүүдийгГартаа оруулж баривалТэднийг авчрах хэрэггүйТэнд нь чигийг ологтун!"гэж зарлиг болов.Чин зоригт Сүбээдэйд Чингис бас хэлэв:"Чи одоо яваад Чивэлт мэргидийг сөнөө.Балчир цагт минь тэдБайн байн довтолжБурхан халдунд биднийгБултуулан сандаргаж байсан.Өшөөт тэр мэргидүүдӨнөө бас тангараглаадӨөр зүг дутаав.Уртын үзүүрт хүрчГүний ёроолд оржТөлөөс өшөөг ав!" гэжТөмөр тэргийг хэрэглүүлэн Үнэн итгэлтэй СүбээдэйгҮхэр жил илгээв."Далд оровчИл мэт санажХол очивчОйр мэт бодожБидэнд итгэлтэй явбалДээд тэнгэр ивээжДэмжих болно" гэжБаатар Сүбээдэйг мордоходБас зарлиг болов. {mospagebreak}200. Найман мэргидийг эзэлж дуусвал, Наймантай хамт байсан Жамуха, улсаа алдаж, таван нөхөртэй тэнүүчилж яваад Танлу (Тагна) ууланд гарч нэгэн угалз алж шарж идэж байгаад Жамуха, нөхдөдөө хэлсэн нь: "Хэний хөвүүд энэ өдөр угалз алж, ингэж идэж байна?" гээд тэр угалзын махыг идэж байх завсар таван нөхөр нь Жамухыг гардан барьж Чингис хаанд авчирчээ. Жамуха, нөхдөдөө баригдаж ирээд Чингис хаанд хэлүүлсэн нь: "Хар хэрээХалтар нугасыгБарих боловХарц боолХан эзэндээХалдах болов.Хаан анд миньХайрлаж өршөөБор элээБорлог нугасыгБарих боловБоол зарцБодот эзэндээБосож халдав.Богд анд миньБодож үз" гэжээ. Жамухын тэр үгэнд Чингис хаан зарлиг болруун: "Хаан эзэндээ халдсан хүнийг яаж орхих вэ? Тийм хүн хэнтэй нөхөрлөх вэ? Хаан эзэндээ халдсан харц ардыг ураг төрлий нь хүртэл устга" гэж зарлиг болов. Тэгээд Жамухын нүдний өмнө түүнд халдсан ардыг алав. Чингис хаан, Жамухад хэл гэж зарлиг болсон нь: "Одоо бид хоёулОйртож бас нөхөрлөе.Өнөө болоход, чиӨрөөсөн арал болоодӨөр санаа агуулахгүй биз.Хамт хоёул нийлжХарилцан найрамдажУмартсанаа сануулжУнтсанаа сэрүүлж явъяӨөр замаарЯвсан боловчӨлзийт сайн нөхөр миньМөн билээ, чи.Өшилдөн байлдахӨдөр болоходӨр зүрхээӨвддөг билээ, чи.Ангид замаарЯвсан боловчАнд сайн нөхөр миньМөн билээ, чи.Улайшран байлдахӨдөр болоходУушги зүрхээӨвддөг билээ,чиХэдэн жишээг хэлбэл:Хэрэйд улстай бидХархалзан элээтэдХатгалдах цаг болоходТоорил ханы санаагТодруулж бидэнд хэлээдТун их туслав.Бас Найман улсыгҮгээр үхтэл сүрдүүлжАмаар айтал сандаргажАливаа байдлыг мэдэгдэжАч тус хүргэсэн билээ" гэж хэлүүлжээ.{mospagebreak}201. Жамуха өгүүлрүүн: "Эрт өнгөрсөн цагтЭнхрий бага насандХорхунаг Жубурын хөндийдХоёул их найрамдажХан анд чамтайХайрт найз болжҮл шингэх идээ идэлцэжНэг хөнжил нөмөрчНэг санал санаж явлаа.Хөндлөнгийн хүнд хөөдөгдөжХөнөөх үгэнд автагдажХажуугийн хүнд хатгагдажХатгах үгэнд автагдажХаан анд чамаасХагацан салаад, биХар нүүрийнхээ арьсыгХалцарч хуурсны адилХаан анд чинийХалуун царайг харахаасХалшран зовж явавУмарташгүй хэлэлцсэнУрьдын үгийг санажУлаан нүүрнийхээ арьсыгУруулж өвчүүлснй адилУужим сэтгэлт андынхааУхаант царайг харахаасУхран зовч явав.Хаан анд намайгХайрлан соёрхожХамтран нөхцөе гэжээ.Нөхцөх цагтНөхцсөнгүй, биТэмүжин чиТүмэн улсыгТөвшин болгожХарь улсыгХамтатган захирчХамгийг эзэлсэнХаан болоодДэлхий дахинБэлэн байхадДэмий надаарЮу хийх вэ?Харанхуй шөнийнЗүүд болжГэгээн өдрийнГэмтэн болжХаан андыгЗовоох болно, биЭнгэрийн чинь бөөсЭгмийн чинь өргөсБолох биз, би.Атаат эмийн үгээрАндаас салаадАлжаан зовов, биЭнэ насны доторЭрхэм анд биднийЭнхрий нэр алдаршижУргах нарнаас аваадШингэх наран хүртэлУлс даяарт дуурьсав.Сэргэлэн баатар чамдСэцэн эх заяажээ.Эрэлхэг баатар андадЭрдэмтэн дүү нар төржээ.Далан гурван хүлэгтэйДархан өрлөг нөхөдтэйДалай Чингис чамдааДарагдаж мөхөв, би чиньӨөрийн эцэг эхээсӨнчин бие хоцроодИтгэх сайн нөхөргүйИдтэй сайн дүүгүйИлүү дутуу үгтэйИх домогч эхнэртэйИйм байсан учраасТэнгэр эцгээс заяатайТэмүжин чамд дийлэгдэв, биАнд нөхөр минь соёрхожАмийг минь үтэр тонилговолАриун зүрх чинь амарчАмгалан жаргах болноАнд чи соёрхожАсгарах цусыг гаргалгүйАлуулж өршөө, намайгҮхэж хэвтэх яс миньҮржилт эх дэлхийдҮүрд оршиж байгаадИтгэлт андын ургийгИвээж тэтгэх болтугай гэжИйм ерөөлийг тавъяӨөр төрлийн биӨндөр төрөлт андынӨмөг сүлдэнд дарагдавХүсэн үгийг миньМартахгүйХэзээ ямагтДурдаж яваарай!Одоо намайг тонилготугай!" гэж өгүүлбэл, эдгээр үгийг сонсоод Чингис хаан өгүүлрүүн: "Анд нөхөр ЖамухаАнги тасархай явавчАтаа хор санажАмиа хорлох үгийгАрай хэлсэнгүй билээ.Засарч чадах боловчЗасрахгүй хичээхгүй байна.Үзэх төлгөөр мэргэлбэлҮхэх цаг нь болоогүй мэтДээд язгуурын хүнийгДэмий хорлож болохгүйХүний амийг хорлоходХүндэт шалтгаан хэрэгтэй. Энэ тухайн шалтгааныг хэлбэл, урьд Жочи Дармала, Тайчар хоёр адуугаа харилцан дээрэмдэлцэх үед Жамуха анд чи, буруу зан, бульхай явдал гаргаж, Далан балжууд гэдэг газар байлдаж, намайг Зээрэний хавчилд бачимдуулан айлгаснаа санаж байна уу? Одоо бас нөхөрлөе гэвэл зөвшөөрөхгүй байна. Амийг чинь хайрлах боловч аргагүйд хүрэв гэж хэлэгтүн. Одоо чиний үгээр цус гаргалгүй нөгчүүлж, хүүрий чинь ил хаяхгүй, хүндэт ёсоор оршуулъя" гэж зарлиг болов. Тэнд Жамухыг үхүүлж хүүрийг оршуулав. {mospagebreak}201. Тэгээд эсгий туургатан улс энх шударга болж, барс жил (1206) Онон мөрний эхэнд хуралдаж, есөн хөлт цагаан тугаа мандуулаад Тэмүжинд Чингис хаан (Далай хаан) цолыг өргөв. Мухулайд гоо ван (улсын ван) цолыг тэнд өгөв. Найманы Хүчүлүг ханыг нэхүүлэхээр Зэвийг мордуулав. Монгол угсаатан улсыг нэгтгэн барж Чингис хаан зарлиг болруун: 202. "Улс төрийг байгуулалцсан урьдын гавьяат нөхдөө угсаатан ноёд болгож, мятралгүй зүтгэсэн миний хайрт нөхдийг мянганы ноёд өргөмжилж, соёрхлын үгийг хэлье" гэж зарлиг болов. Мяганы ноёдыг томилж тушаасан нь: 1. Мэнлиг эцэг, 2. Боорчи, 3. Мухулай гоо ван, 4. Хорчи, 5. Илугай, 6. Жорчидай, 7. Хунан, 8. Хубилай, 9. Зэлмэ, 10. Түгэ, 11. Дэгэй, 12. Толун, 13.Їнгүр, 14. Чүлгэдэй, 15. Борохул, 16. Шигихутуг, 17. Хүчү, 18. Хөхөчү, 19. Хоргасун, 20. Їсүн, 21. Хуилдар, 22. Шилүгэй, 23. Жидай, 24. Тахай, 25. Цагаан гуа, 26. Алаг, 27. Сорхан-шара, 28. Булугун, 29. Харачар, 30. Хөхөчос, 31. Сүйхэтү, 32. Наяа, 33. Жунсо, 34. Хүчүгүр, 35. Бала, 36. Оронартай, 37. Дайр, 38. Мүгэ, 39. Бужир, 40. Мүнгүүр, 41. Долоодай, 42. Бөгэн, 43. Худус, 44. Марал, 45. Жибгэ, 46. Юрүхан. 47. Хөхө, 48. Зэв, 49. Удутай, 50. Бала-чэрби, 51. Хэтэ, 52. Сүбээдэй, 53. Мөнх, 54. Халжа, 55. Хурчахус, 56. Гэүги, 57. Бадай, 58. Хишилиг, 59. Хэтэй, 60. Чаурхай, 61. Хонгиран, 62. Тогоонтөмөр, 63. Мэгэтү, 64. Хадаан, 65. Мороха, 66. Дори-бөхө, 67. Идухадай, 68. Ширахул, 69. Даун, 70. Дамачи, 71. Хауран, 72. Алчи, 73. Тобсаха, 74. Тунхудай, 75. Тобуха, 76. Ажинай, 77. Түйдхэр, 78. Сачуур, 79. Жидэр, 80. Олар хүргэн, 81. Хингиадай, 82. Буха-хүргэн, 83. Хурил, 84. Ашиг хүргэн, 85. Хадай хүргэн, 86. Чигу хүргэн, 87, 88. Алчи хүргэн, гурван мянган хонгирад, 89, 90. Буту хүргэн, 2 мянган Ихирэс, 91, 92, 93, 94, 95. Онгуудын Алхушдигид хури хүргэн, таван мянгат онгууд, ойн иргэнээс гадна, Монгол улсын мянгатын ноёдыг Чингис хааны томилсноор мянгатын ноёд ерэн таван хүн болов. 203. Бас Чингис хаан хүргэдийн хамт эдгээр ерэн таван мянганы ноёдыг томилоод тэр дотор зарлиг болруун: "Өмөг туст нөхдөдөө өөр соёрхлыг өгье. Боорчи, Мухулай тэргүүтэн бусад ноёдыг ирүүлтүгэй" гэж тэр дотор байсан Шигихутугийг "Тэднийг урьж авчир" гэсэнд Шигихутуг өгүүлрүүн: "Боорчи, Мухулай нарБэлт биднээсИх тусалжИлүү зүтгэсэн үү?Тэмдэглэн соёрхоходТэднээс биДутуу тусалжЯдуу зүтгэсэн үү?Өлгийтэй цагаасаа биӨндөр босгыг чинь түшижӨдий их сахалтайӨвгөн буурал болтлооӨөр санаа санасангүйӨршөөлд чинь багтсаар ирэв.Алмай бага наснаасаа биАлтан босгыг чинь түшижАмандаа өдий сахалтайАхмад настай болтлооАлжааж бэрхшээсэн зүйлгүйАль чадахаар зүтгэв.Хөлдөө хэвтүүлжХөнжилдөө хучижХөвүүн адилаарХүмүүжүүлэв, намайгДэргэдээ хэвтүүлжДээлдээ хучиж Дүү мэтээрТүшиж өсгөв. Одоо надад ямар соёрхлыг хайрлах вэ?" гэж хэлсэнд Чингис хаан, Шигихутугт өгүүлрүүн: "Чи миний зургадугаар дүү биш үү? Өргөмөл дүү чамд өөрийн дүү нарын адилаар өмч хувийг олгоё. Бас чиний хүргэсэн ач тусыг бодож, есөн ослыг хэлтрүүлэх болгоё" гэж зарлиг болов. "Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи, үзэх нүд, сонсох чих болж яв. Бидний эх ба дүү нар, хөвүүдэд эсгий туургатны дотроос эзлэх хувийг олгож, хавтсан үүдтэний дотроос харъяалах ардыг хувааж өг. Чиний тушаасан үгийг хэн ч өөрчилж үл болно" гэж зарлиг болов. Бас Шигихутугийг "Бүх улсын доторх хулгайг цээрлүүлж, худлыг мохоож, үхүүлэх ёстойг үхүүлж, яллах ёстойг яллаж бай" гэж бүх улсын дээд заргач (шүүгч) болгов. Бас "Нийт улсын өмчийг хувааж заргыг шийтгэж, түүнийгээ хөх дэвтэрт бичиж тэмдэглэгтүн. Надтай зөвлөж, Шигихутугийн шийтгээд цагаан цаасан дээр хөх бичиг бичиж дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл үүрд хэн ч бүү өөрчилтүгэй" гэж зарлиг болов. Шигихутуг өгүүлрүүн: "Миний мэтийн өргөдөл (өргөмөл) дүү, хааны дүүтэй адилаар хувь өмч авч яаж болох вэ? Хаан соёрхвол, байшин гэртэй, балгас хотын иргэдээс авъя" гэж өчвөл "Чи өөрөө энэ хэргийг бүртгэж шийтгэх тул өөрөө мэдэж гүйцэтгэ" гэв. Шигихутуг өөрөө хаанаас соёрхлыг олж төгсөөд гарч, Боорчи, Мухулай тэргүүтэн ноёдыг урьж оруулав. {mospagebreak}204. Тэндээс Чингис хаан, Мэнлиг эцэгт зарлиг болруун: "Төрөхийн хамт төрөлцсөн, өсөхийн хамт өсөлцсөн өлзийт буянт чиний, өршөөл тус хүргэсэн нь өдий төдий болжээ. Тэр дотроос тэмдэглэж хэлбэл, Ван хан эцэг, Сэнгүм анд хоёр намайг мэхэлж урьсанд очих замдаа Мэнлиг эцгийн гэрт хоновол, чи намайг ятгасангүй бол хар усанд живж, халуун галд түлэгдэж үхэх билээ, би. Тэр тусы чинь санаж, энэ эрхэм суудалд суулгаж он бүр осолдохгүй, сар бүр саатахгүй сайшаал шагналыг өгч, үрийн үрд хүртэл үүрд мялааж байя" гэж зарлиг болов. 205. Бас Чингис хаан, Боорчид өгүүлрүүн: "Насан бага цагт найман шарга морио алдаад гурван хоног нэхэж явах замд чамтай уулзсан билээ. Мунгинаж яваа надад тусалъя гэж чи гэртээ харьж, эцэгтээ хэлэлгүйгээр гүүний айрагтай суулгаа хээр орхиж, миний оготор хонгор морийг юүлж, орог шинхул морийг надад унуулаад өөрөө хурдан ухаа морио унаж, адуугаа эзэнгүй орхиод яаравчлан надтай бас гурван хоног дээрэмчдийг нэхсэн билээ. Бид хоёр, шарга морьды минь дээрэмдсэн хүрээнд хүрээд, хүрээлсэн гэрүүдийн захад байсан шарга морьдыг гадагш хөөж дутааж авчрав. Чи Наху баяны ганц хөвүүн бөгөөд юу мэдэж надтай нөхөрлөсөн билээ? Чи үнэн сайхан сэтгэлээр нөхөрлөв. Түүний хойно чамайг санасаар явж, би Бэлгүтэйг илгээж нөхөрлөе гэвэл, чи богтгор хонгороо унаж, бор өрмөг хэвнэгээ нөмөрч өөрөө хүрч ирэв. Гурван мэргид бидэнд халдаж, Бурхан халдуныг гурван удаа бүслэхэд чи бидний хамт бүслэгдэв. Бас түүний хойно, Далан нэмүргэд татаартай тулалдаж хоноход өдөр шөнө үргэлж хур зүсрэн оров. Тэр шөнө намайг унтуулах гэж нөмрөгөө надад нөмөргөөд, миний дээр борооны усыг дусуулахгүйгээр шөнө турш зогсохдоо чи өрөөсөн хөлөө ганц удаа сольж гишгэсэн билээ. Хүлэг баатрын шинж энэ мөн. Түүнээс бусад чиний зүтгэлийн алийг хэлж барах вэ? Боорчи Мухулай хоёр, зөв явдлыг минь зөвшөөрөн тэтгэж, буруу явдлыг минь буцаан зогсоож энэ их сууринд хүргэв. Одоо бүгдийн дээр суулгаж, есөн удаа осол гаргавч ял хэлэлцэхгүй болгоё. Боорчи, баруун гарын Алтай орчмын түмнийг мэдэж захиртугай" гэж зарлиг болов. 206. Бас Мухулайд Чингис хаан зарлиг болруун: "Хотала хааны бүжиглэх Хорхунаг-жубурын хөндийд саглагар модны ёроолд саатан буух цагт Мухулай, тэнгэрийн зайран (сүлд)-ы заасан үгийг тэмдэглэн хэлсний тул тэнд би (Мухулайн эцэг) Гүн гуаг дурсаж, Мухулайтай үг барилдсан билээ. Одоо түүний ёсоор би их сууринд суусны тул Мухулайг ургийн урагт хүртэл улс гүрний гоо ван болгоё" гэж гоо ван нэр өгөв. "Мухулай гоо ван, зүүн гарын Хараун-жидуны хавийн түмнийг мэдтүгэй" гэж зарлиг болов. 207. Чингис хаан, Хорчид өгүүлрүүн: "Өчүүхэн балчир цагаасӨдий болтол миньӨлзийт нөхөр болжНойтонд хамт норжХүйтэнд хамт хөрчХүчээ өргөв, чиХол урьдын цагтХорчи чи мэргэлээдЗөгнөж хэлсэн үгээЗөв болгон тохирчТэнгэрийн өршөөл хүчээрТэр ёсоор бүтвэлГучин эхнэр авъя гэжГуйсан билээ, чи. Одоо чи хэлсэн үг бүтсэний тул эзэлж оруулсан улсын дотроос чи сайн эхнэр, сайхан хүүхнүүдийг сонгож ав" гэж зарлиг болов. Бас "Гурван мянган баарины дээр Тахай Ашиг хоёрын хамт Адаргины чинос, тоолис, тэлэнгүүд аймгийг нийлүүлж түмэн иргэн болгоод Хорчи захирч, Эрчис мөрний дагуу ойн иргэнд хүртэлх нутгийг эзэмшин нутаглаж, бас ойн түмэн иргэнийг даргалж мэдтүгэй"гэж зарлиг болов. "Хорчийн зөвшөөрөлгүйгээр ойн иргэн ийш тийш нүүж үл болно. Хорчийн үгийг зөрчигчдийг шийтгэтүгэй" гэж зарлиг болов. 208. Бас Чингис хаан, Жорчидайд өгүүлрүүн: "Чиний бүтээсэн эрхэм тусыг дурдвал, Хэрэйдтэй, Хархалзан элээтэд хатгалдан байлдах цагт Хуилдар анд тэргүүтэн байлдана гэсэн боловч, чухам хэргийг бүтээсэн нь чи мөн. Жорчидай чи довтолж ороод Жүрхин, Түбэгэн, Дунгайд, Хориширэмүний мянган торгууд, шилдэг цэрэг бүгдийг дарсаар их гол хүчинд хүрч, Сэнгүмийн энгэсэг хацрыг харван шархтуулж, мөнх тэнгэрт ялахын үүдийг нээв. Сэнгүмийг шархтуулсангүй бол бид ямар болохыг мэдэхгүй. Жорчидай чиний хүргэсэн эрхэм их тус тэр байна. Тэндээс зайлж, Халх гол уруу нүүхэд Жорчидай чамайг би өндөр уулын нөмөр мэт өмөг болгон санаж явлаа. Тэндээс бид Балжун нуурт ундлахаар буув. Жич, Балжун нуураас Жорчидайг туршуул (алхинч) болгож Хэрэйдэд явуулсан билээ. Тэнгэр газрын ивээлээр бид хэрэйд иргэнийг номхтгон дагуулав. Голлох Хэрэйд улсыг салгаж дарсан учраас дагалдах найман, мэргидийн зориг шантарч байлдаж чадахгүй буснив. Мэргид, найман нарыг бутран сарних завсар, Хэрэйдийн Жаха-хамбу, хоёр охиноо дагах шалтгаанаар харьяат нараа хамт авч үлдэв. Гэтэл тэр дайсагнаж одсон тул Жорчидай нэхэж, нэгэнт зайлан одсон Жаха-хамбыг заль аргаар барьж тонилгов. Тэр Жаха-хамбын улсыг алж эзлэв. Жорчидайн бас нэг тус нь энэ мөн". Алалдах өдөрАмиа хайрлахгүйАчийг хүргэжБайлдах өдөрБайраа алдахгүйБаатарлан зүтгэсний тул Чингис хаан, Ибага бэхи хатнаа Жорчидайд соёрхож өгөөд Ибагад өгүүлрүүн: "Авир зангий чинь голсон биш.Ариун үзэсгэлэнг чинь чамласан биш,[Хөлийг чинь шивэртэй гэсэн биш,Хөлсийг чинь үнэртэй гэсэн биш, А.то]Өврөө дулаацуулжХөлөө хучуулсанӨөрийн хатан чамайгИх төрийн үйлстИлт зүтгэсэн ЖорчидайдИйнхүү соёрхох болов.Хатгалдах цагтХалх болж,Хагацсан улсыгХамтатган өгчХутгалдан байлдахадХуяг болжХуваасан улсыгХурааж өгсөн Жорчидайн ачийг хариулж, гавьяаг тэмдэглэхийн тул чамайг өгөв. Үүнээс хойш миний ургаас хаан ширээнд залгамжлан суугчид, энэ мэт тус хийснийг хариулсан ёсыг сэтгэж, миний үгийг өөрчлөлгүйгээр ургийн урагт хүртэл Ибагын ор суурь (нэр хүнд)-ийг бүү тасалтугай" гэж зарлиг болов. Бас Чингис хаан, Ибагад өгүүлрүүн: "Чиний эцэг Жаха-хамбу, чамд инж болгож Ашиг-Төмөр, Алчиг хоёр тогоочийн хамт хоёр зуун хүнийг өгсөн билээ. Одоо чи урууд иргэнд очихдоо дурсгал болгож, надад инжийн хүмүүсээс Ашиг-Төмөр тогоочоо нэгэн зуун хүний хамт өгч од" гэж авав. Бас Чингис хаан, Жорчидайд өгүүлрүүн: "Ибага хатнаа чамд өгөв. Чи дөрвөн мянган уруудаа мэдэж захиртугай" гэж соёрхож зарлиг болов.